غیبت ایران در تجارت دیجیتال؛ فرصت‌های از دست‌رفته در اقتصاد جهانی
مقدمه
جهانی‌شدن اقتصاد و گسترش فناوری‌های دیجیتال، مسیر تجارت بین‌الملل را دگرگون کرده است. بسیاری از کشورها با بهره‌گیری از ابزارهای نوین مالی، لجستیک هوشمند و پلتفرم‌های دیجیتال، توانسته‌اند سهم بیشتری از بازارهای جهانی کسب کنند و مزیت‌های رقابتی پایدار به دست آورند. با وجود ظرفیت‌های جغرافیایی، منابع انسانی و بازار بزرگ داخلی، ایران هنوز در همگامی با این روند جهانی با موانع جدی روبه‌رو است و در عرصه تجارت دیجیتال به عنوان بازیگری کوچک شناخته می‌شود.
عقب‌ماندگی در تجارت الکترونیک
یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها، سهم تجارت الکترونیک از کل تجارت کشورهاست. در حالی که در اقتصادهای پیشرفته سهم خریدوفروش آنلاین به ۳۰ تا ۴۰ درصد رسیده و حتی کشورهای منطقه‌ای مانند ترکیه به حدود ۲۰ درصد رسیده‌اند، سهم ایران تنها حدود ۴ درصد است. این فاصله نشان می‌دهد که زیرساخت‌ها و سیاست‌های کشور در حوزه دیجیتال‌سازی تجارت ناکافی بوده و فرصت‌های ارزشمند بازار جهانی از دست رفته است.
موانع اصلی
سه مانع عمده باعث عقب‌ماندگی ایران در تجارت دیجیتال شده است:
- تحریم‌های بین‌المللی که دسترسی به پلتفرم‌های جهانی، شبکه‌های بانکی و ابزارهای تبلیغات بین‌المللی را محدود کرده‌اند.
- مقررات ناکافی و ساختارهای سنتی که از رشد تجارت دیجیتال و جذب سرمایه‌گذاری خارجی جلوگیری می‌کنند.
- زیرساخت‌های ناکارآمد لجستیک که باعث افزایش هزینه و کاهش سرعت و اعتماد در مبادلات می‌شود.
چالش لجستیک و زنجیره تأمین
با وجود ظرفیت ترانزیتی بالا (حدود ۵۰ میلیون تن در سال)، ایران تنها از بخشی از این ظرفیت استفاده می‌کند. ضعف در استفاده از فناوری‌های هوشمند مانند اینترنت اشیا، ردیابی لحظه‌ای و انبارداری دیجیتال، رتبه ایران را در شاخص عملکرد لجستیک به ۱۲۳ از ۱۳۸ کشور رسانده است؛ رتبه‌ای که فاصله قابل‌توجهی با کشورهای همسایه دارد.
ابزارهای مالی و محدودیت‌ها
در حوزه پرداخت‌های الکترونیک داخلی، ایران پیشرفت خوبی داشته و ضریب نفوذ کارت‌های بانکی و موبایل‌بانک بالاست. اما مشکل اصلی، نبود اتصال به شبکه‌های مالی بین‌المللی است. در حالی که تجارت جهانی از ابزارهایی چون سوئیفت، بلاک‌چین و فین‌تک‌های هوشمند بهره می‌برد، ایران همچنان با محدودیت‌های ناشی از تحریم و مقررات داخلی مواجه است.
خدمات و صادرات نرم
یکی دیگر از ضعف‌های جدی، سهم اندک خدمات در صادرات غیرنفتی ایران است. خدماتی همچون گردشگری، فناوری اطلاعات و صادرات مهندسی که می‌توانستند ارزش افزوده بالایی ایجاد کنند، به دلیل تحریم‌ها، محدودیت پلتفرم‌های بین‌المللی و مشکلات نقل‌وانتقال پول، رشد مطلوبی نداشته‌اند.
غیبت در پلتفرم‌های B2B
امروز بخش عمده‌ای از تجارت جهانی در پلتفرم‌های B2B انجام می‌شود. کشورهایی مانند چین با پلتفرم‌هایی چون علی‌بابا، شبکه تأمین خود را جهانی کرده‌اند. ایران اما به دلیل نبود دسترسی به بازارهای مالی و دیجیتال بین‌المللی، همچنان متکی بر روش‌های سنتی مانند نمایشگاه‌ها و واسطه‌های حضوری است.
راهکارها
برای جبران عقب‌ماندگی، ایران باید:
- زیرساخت‌های دیجیتال و اینترنت پرسرعت پایدار فراهم کند.
- موانع قانونی تجارت آنلاین و فین‌تک را برطرف نماید.
- از ظرفیت ترانزیتی و موقعیت جغرافیایی به عنوان مزیت رقابتی بهره ببرد.
- با رفع موانع مالی و ایجاد کانال‌های مطمئن بانکی، حضور در بازارهای جهانی را تسهیل کند.
- به توسعه پلتفرم‌های داخلی با استانداردهای جهانی و حضور در بازارهای منطقه‌ای (به‌ویژه خاورمیانه) توجه ویژه داشته باشد.
جمع‌بندی
ایران با وجود ظرفیت‌های گسترده، هنوز در تجارت دیجیتال «غایب بزرگ» به شمار می‌رود. اگر سیاست‌گذاران به سمت اصلاح ساختارها، رفع موانع دیجیتال و ایجاد ارتباط پایدار با اقتصاد جهانی حرکت کنند، می‌توان امیدوار بود که کشور نه تنها در بازار منطقه بلکه در تجارت جهانی جایگاه شایسته‌تری به دست آورد.